Παρουσίαση του δίτομου έργου

«Ερμούπολη της Σύρου, 1823–1940.

Μία πρώιμη βιομηχανική πόλη του Αιγαίου, Βιομηχανίες και βιομήχανοι» της Ομότιμης Καθηγήτριας Χριστίνας Αγριαντώνη στην Τράπεζα Ελλάδος

Κείμενο, φωτογραφίες: Χρήστου Θανόπουλου

Την Τρίτη 4 Φεβρουαρίου 2025, έγινε η πρώτη παρουσίαση του νεοεκδοθέντος δίτομου έργου της Χριστίνας Αγριαντώνη, στην αίθουσα της Τράπεζας της Ελλάδος. Το συντονισμό της εκδήλωσης έκανε η Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, ομότιμη Διευθύντρια Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, ενώ για το βιβλίο μίλησαν οι: Γιάννης Στουρνάρας, Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, Τάσος Γιαννίτσης, Ομότιμος Καθηγητής του ΕΚΠΑ, ο Χρήστος Χατζηιωσήφ, Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης και η συγγραφέας Χριστίνα Αγριαντώνη, Ομότιμη Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Στην εισαγωγή της η Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου τόνισε ότι:«… πρόκειται για έργο κοπιώδες … εμπλουτισμένο από το πλούσιο αρχειακό υλικό της Ερμούπολης, που μελετάται και διασώζεται, χάρις και στις άοκνες προσπάθειες του ιστορικού Χρήστου Λούκου … Η διαδρομή ήταν μεγάλη, αλλά άξιζε … Έγιναν κατανοητές όψεις του καπιταλισμού στη Μεσόγειο … Πρόκειται για την ιστορία ανόδου – παρακμής, ενός πρωτόγνωρου για τα ελληνικά δεδομένα εμποροναυτιλιακού και βιομηχανικού κέντρου … Το 1880 είναι το οριστικό τέλος της εμποροναυτιλιακής ιστορίας της Ερμούπολης και η αρχή της βιομηχανίας της … Μελετήθηκαν 100 συνολικά βιομηχανίες, από το 1860 έως το 1940 και οι βιομήχανοι … Το λιμάνι της Ερμούπολης των 150 ανθρώπων, έγινε αργότερα πολυάνθρωπο, με πληθυσμό 13.500 ανθρώπους … Εξετάζεται πως και γιατί γεννήθηκε, προσαρμόστηκε και τελικά διαλύθηκε η βιομηχανία στην Ερμούπολη».

Στην ομιλία του ο Γιάννης Στουρνάρας τόνισε ότι: «…η Ερμούπολη της Σύρου έχουν γίνει εδώ και πολλά χρόνια αναπόσπαστο μέρος της ζωής μου και της οικογενείας μου. … Η συγγραφέας είναι μία από τις διαπρεπέστερες οικονομικούς ιστορικούς της γενιάς της … της οποίας η έρευνα είναι συνυφασμένη με τη μελέτη της βιομηχανίας, όχι μόνο από τη στενά οικονομική άποψη, αλλά και υπό το πρίσμα της ανθρωπογεωγραφίας, της ιστορίας της τεχνολογίας, της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής και της κοινωνιολογίας … Στον πυρήνα της ερευνητικής δουλειάς του Krugman, δεσπόζει η αλληλεπίδραση των κεντρομόλων και φυγόκεντρων δυνάμεων της οικονομικής γεωγραφίας με το διεθνές εμπόριο … ταιριάζει απόλυτα στην περίπτωση της Ερμούπολης … (που είχε αφετηρία τυχαία) … μιας βιομηχανικής πόλης σε ένα εμπορικό σταυροδρόμι … Η κρίση που διένυσαν το εμπόριο και η ναυτιλία … προώθησε την εκβιομηχάνιση της Ερμούπολης μετά το 1860 … Όμως δεν είχε μακρά διάρκεια … ενδεχομένως διότι δεν εξειδικεύτηκε σε κάποιο νέο προϊόν … Το μεγαλύτερο μέρος της χρηματοδότησης της συριανής βιομηχανίας δεν προήλθε από τον τραπεζικό τομέα. Όμως, όταν για μια περίοδο μετά το 1872 διευθυντής του υποκαταστήματος της Εθνικής Τράπεζας στην Ερμούπολη έγινε ο Λεωνίδας Κουτσοδόντης, μοίραζε παντού δάνεια, με αποτέλεσμα η Εθνική Τράπεζα να γεμίσει κόκκινα δάνεια! Η κατάσταση εξισορροπίστηκε αργότερα, όταν έπαψαν οι τράπεζες να δίνουν δάνεια στις βιομηχανίες… Η αποβιομηχάνιση της Σύρου θυμίζει τη μεταγενέστερη αποβιομηχάνιση της Ελλάδος, από τη δεκαετία του 1980 και αργότερα … Το βιβλίο παρακολουθεί τις επιχειρήσεις … τα δίκτυα των οικογενειών και των προσώπων … Η διαγενεακή σύνδεση εξόχως διαφωτιστική … παρακολουθεί την εξέλιξη των εργατικών οικογενειών … Ένα βιβλίο γραμμένο με κέφι και μεράκι … Την ευχαριστούμε πολύ και τη συγχαίρουμε για το αποτέλεσμα».

Τον λόγο έλαβε ο Τάσος Γιαννίτσης, ο οποίος χαριτολογώντας έθεσε το ερώτημα στο Γιάννη Στουρνάρα: «… Πως υπήρξαν κόκκινα δάνεια της Εθνικής Τράπεζας στην Ερμούπολη, χωρίς να υπάρχει κεντρικός τραπεζίτης;» Ο Γιάννης Στουρνάρας απάντησε ότι η Εθνική Τράπεζα έπαιζε το ρόλο του κεντρικού τραπεζίτη. Ο Τάσος Γιαννίτσης ανέφερε ότι δεν συνηθίζει να κάνει βιβλιοπαρουσιάσεις, αλλά το ανέλαβε λόγω μακροχρόνιας γνωριμίας (60 ετών) με την αδελφή της Χριστίνας Αγριαντώνη. «… Το βιβλίο είναι love – affair μεταξύ Ερμούπολης και Αγριαντώνη … Σήμερα η νέα τεχνολογική επανάσταση οδηγεί στην καινοτομία … Οι παλιές κλειστές βιομηχανίες γίνονται τεχνολογικά πάρκα και δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας … Ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, μαζί με την Χριστίνα Αγριαντώνη, είναι υπεύθυνοι της διάσωσης της αναλαμπής της Ερμούπολης. Οι προσπάθειες τους κατέληξαν στην ίδρυση του Βιομηχανικού Μουσείου Ερμούπολης, το οποίο μαζί με αυτό του Λαυρίου, είναι μοναδικά στην Ελλάδα. Επετεύχθη διάσωση της ιστορικής μνήμης και της φυσικής μορφής κάποιων εργοστασίων (κτηρίων) σε συνεργασία με την Παπαζώη, με οικονομικές και πνευματικές διαστάσεις … Η πρώτη περίοδος 1824–1840 περιγράφει την εξέλιξη του λιμανιού και τη μετατροπή του σε εμποροναυτιλιακό κέντρο … Δεύτερη περίοδος 1840–1860 άνθιση – συρρίκνωση εμποροναυτιλιακού κέντρου … 1850–1860 άνθιση ατμόπλοιων … Τρίτη περίοδος 1860–1912 μετεξέλιξη βιομηχανικής δραστηριότητας … Τέταρτη περίοδος 1912–1918 Αʹ ΠΠ, περιορισμοί, πλήγμα Νεωρίου … Πέμπτη περίοδος 1918–1924 ανάκαμψη Ελλάδος, όχι όμως στη Σύρο … Έκτη περίοδος 1924–1940 παρακμή συρρίκνωση … Μακροσκοπική οπτική: Πως ανέβηκε και έπεσε μια κουκίδα στο χάρτη; Πόσο γρήγορα αναπτύχθηκε; Μια καλή εξέλιξη δεν προϋποθέτει και ανάλογη συνέχεια, αν δεν υπάρχει τεχνολογική προσαρμογή … Η συγγραφέας χρησιμοποιεί 247 ελληνόγλωσσες και άλλες τόσες ξένες βιβλιογραφικές πηγές, από τις οποίες μόνο 14 είναι οικονομικά έργα … Πρόκειται για έργο ζωής, κατάθεση ψυχής, βιβλίο αναφοράς … στα μονοπάτια που ακολούθησε η βιομηχανική ανάπτυξη».

Ο Χρήστος Χατζηιωσήφ τόνισε ότι πολλά ζευγάρια τελούν τον πολιτικό τους γάμο, στο μεγαλύτερο δημαρχείο της Ελλάδος, αυτό της Ερμούπολης. «… Η Ερμούπολη εκλαμβάνεται ως νεωτερική πόλη, χωρίς να έχει ουσιαστικά αρχαίο ή βυζαντινό παρελθόν … Η διάσωση των αρχείων διασώζει την αστική ιστορία, που είναι έργο ζωής του Χρήστου Λούκου. Η Χριστίνα Αγριαντώνη διασώζει τη βιομηχανική ιστορία της Ερμούπολης … Είναι φανερός ο πλούτος και η δυναμική των πηγών της Αγριαντώνη … Η οικοτεχνία των ορεινών χωριών της Πελοποννήσου, έχει επηρεάσει τους Πελοποννήσιους που μεταναστεύουν στη Σύρο προς το τέλος του 19^ου αιώνα… Η αποσύνθεση της εμποροναυτιλίας … οδηγούν ώστε τα κτήρια του ναυπηγείου – ταρσανά να μετατραπούν σε βιομηχανίες … Μόνο στη βυρσοδεψία υπήρχε συνέχεια μεταξύ βιοτεχνίας – βιομηχανίας … Η πρώτη φάση της εκβιομηχάνισης οδηγεί σε παγίδευση και στρεβλώσεις … Οι Κασσιώτες εφοπλιστές αναθέρμαναν το Νεώριο μεταπολεμικά … Οι βιομήχανοι είχαν αναδείξει την αξία των εργατών … Η χιλιοειπωμένη, χιλιοτραγουδισμένη απεργία του 1878 στα ναυπηγεία και βυρσοδεψεία, πραγματοποιήθηκε στα ναυπηγεία και όχι στα βυρσοδεψεία (σύμφωνα με τις σύγχρονες απόψεις). Οι απεργοί ζητάνε οκτάωρη εργασία και να μην καθαρίζουν αμισθί τις μηχανές την Κυριακή … Η κρίση των πρώτων βιομηχανιών επέρχεται την περίοδο 1883–1885, με πτωχεύσεις και αναστολή βοήθειας των βιομηχανιών από τις τράπεζες … Η περίοδος 1890–1914 σημαδεύει την άνθηση της συριανής κλωστοϋφαντουργίας … Η αναγκαστική κυκλοφορία (υποχρεωτική χρήση δραχμών) που επιβάλλεται από την Εθνική Τράπεζα, είναι η καταστροφή της συριανής βιομηχανίας … Σήμερα η «τουριστική κατανάλωση» έχει αναχθεί σε βιομηχανία της Ελλάδος».

Η Χριστίνα Αγριαντώνη ευχαρίστησε την Τράπεζα της Ελλάδος, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και όλους τους ομιλητές, για τις κριτικές και τις παρατηρήσεις τους. «… Το βιβλίο άργησε πολύ, λόγω προσωπικών προβλημάτων και μεγάλου αριθμού πηγών … Το κεντρικό θέμα, που είναι η ιστορία της βιομηχανίας στη Σύρο, ανοίγει πολλά μέτωπα και συνυπάρχει με την ιστορία των τραπεζών … Το μικροσκοπικό επίπεδο είναι πιο πολύπλοκο … Χρησιμοποιήθηκαν πολλά αρχεία, ποικίλα δημοσιεύματα, δημοτικά αρχεία – πάνω στα οποία δουλεύει η ομάδα του Χρήστου Λούκου, συμβολαιογραφικά αρχεία, αρχεία του τοπικού παραρτήματος των ΓΑΚ … Δύσκολα βάζει κανείς φρένο στην περιέργεια, κατά την αναζήτηση ανθρώπων και των δικτύων τους … Το θέμα δεν εξαντλήθηκε. Μπορεί να αξιοποιηθεί από άλλους ερευνητές στο μέλλον … Την περίοδο 1870–1890 είναι πιο προφανής η κατάρρευση του εμπορίου και της ιστιοφόρου ναυτιλίας, πράγμα που οδηγεί στην αναζήτηση νέων λύσεων και τελικά δίνει ώθηση στη βιομηχανία. Οι Χιώτες πέθαναν ή εγκατέλειψαν το νησί. Η Ερμούπολη κατέστη ελκυστικός προορισμός για τη νεότερη γενιά μεταναστών, κυρίως από την Πελοπόννησο, οι οποίοι πήραν την τύχη της πόλης στα χέρια τους. Διακατέχονται από νέα επιχειρηματικά ήθη, σταθερότητα, πειθαρχία, νοικοκυροσύνη. Πολλοί ανειδίκευτοι Κυκλαδίτες συνέρρεαν στη Σύρο. Γυναίκες και παιδιά, πολλά άτομα από Άνω Σύρο, δούλευαν στα εργοστάσια. Την περίοδο 1860–1870 η γενιά της Επανάστασης του 1821 αποχώρησε. Η προϊστορία της βιομηχανίας (παράλληλα με το εμπόριο και τη ναυτιλία), είναι η οικοτεχνία, η τυποβαφική, η ναυπηγική τέχνη, η λιμενική οικονομία. Το ναυπηγείο τροφοδότησε με χαλκουργεία, σιδηρουργεία (πρωτοβιομηχανικά συστήματα), τη βιομηχανία. Επεκτάθηκε η παραδοσιακή οικοτεχνία κουκουλιών, που δούλευε για λογαριασμό της γαλλικής πόλης Λυών. Η Ερμούπολη ήταν εξαρχής ένα εκτεταμένο βιοτεχνικό εργαστήριο. Η αλλαγή φρουράς οδήγησε στην ίδρυση νέων βιομηχανικών κλάδων και τελικά στην ίδρυση της βιομηχανίας βαμβακιού. Όσο υπήρχε εμπορική ναυτιλία, υπήρχε και ισχυρό χρηματοπιστωτικό σύστημα … Η τοπική παραγωγή ήταν μικρή, προορισμένη για την τοπική αγορά, χαμηλών εισοδημάτων. Τα μεγέθη των μονάδων ήταν περιορισμένα. Η υφαντουργία προσπαθούσε να καλύψει οποιαδήποτε ανάγκη, χαμηλή οικονομικά, σε όλη την ελληνική επικράτεια. Υπήρχαν πολλά είδη αργαλειών (εντυπωσιακά μεγάλου εύρους), στα συριανά υφαντουργεία. Οι βιομήχανοι προτιμούσαν να δανείζονται, παρά να κάνουν αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου, με αβέβαιο μέλλον. Ο οικονομικός ορίζοντας διευρύνθηκε με το διπλασιασμό της επικράτειας της Ελλάδος (Νέες Χώρες). Οι Συριανοί βιομήχανοι άρχισαν να κάνουν επενδύσεις στον Πειραιά. Κάποιοι διατήρησαν τα εργοστάσιά τους και στην Ερμούπολη (έως το 1960). Υπήρχε το έμπειρο προσωπικό, με κεκτημένες δεξιότητες, χαμηλές απολαβές. Αυτοί οι παράγοντες διατήρησαν τα υφαντουργεία για μερικές δεκαετίες μετά τον Βʹ ΠΠ. Ευτυχώς το Νεώριο επιβίωσε και είναι σήμερα η μακροβιότερη βιομηχανία της Ελλάδος. Αφιέρωσα το βιβλίο μου στον Βασίλη Παναγιωτόπουλο, τον άνθρωπο που με έφερε στη Σύρο».

Πολλοί οι παρευρισκόμενοι, γέμισαν σχεδόν την τεράστια αίθουσα, ανάμεσά τους φίλοι, συγγενείς, διανoούμενοι. Ξεχωριστή η παρουσία του Ομότιμου Καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης Χρήστου Λούκου. Παρόντες από το Σύνδεσμο Συριανών ήταν οι: Γιάννης Κουσουλάκος, Δημήτρης και Ρωξάνη Σουλιώτη, Ευαγγελινή και Ιφιγένεια Γλυνού, Χρήστος Θανόπουλος, Αγγελική-Φλώρα Θανοπούλου, ο Συριανός φίλος Θανάσης Δημητρίου με τη σύζυγό του, κ.α. Μετά τη λήξη των ομιλιών ακολούθησε δεξίωση. Συγχαρητήρια σε όλους τους συντελεστές, αυτής της λαμπερής για τα ελληνικά γράμματα και τη Σύρο, βραδιάς.

Η παρουσίαση του βιβλίου της Χριστίνας Αγριαντώνη θα γίνει στη Στέγη του Συνδέσμου Συριανών, την Τετάρτη 19 Νοεμβρίου 2025, ώρα 19.00, με ομιλητές τους: Χρήστο Λούκο, Γιάννη Κουσουλάκο και Θάνο Θραψιάδη.

Θερμά συγχαρητήρια στη Χριστίνα Αγριαντώνη για το έργο της συνολικά, που αναδεικνύει τη βιομηχανική ιστορία και τον πολιτισμό της Σύρου. Θερμές ευχαριστίες στον Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος Γιάννη Στουρνάρα για τη χορηγία του βιβλίου και τη φιλοξενία της εκδήλωσης στην αίθουσα της Τράπεζας της Ελλάδος. Θερμές ευχαριστίες επίσης για την άμεση και πρόθυμη παραχώρησή της ομιλίας του στο περιοδικό του Συνδέσμου Συριανών.

Μακάρι να βρεθούν στο μέλλον πολλοί άξιοι ερευνητές, σαν τη Χριστίνα Αγριαντώνη και το Χρήστο Λούκο, που θα ασχοληθούν επισταμένως, με αγάπη και μεράκι, με την ιστορία και τον πολιτισμό της Ερμούπολης και της Σύρου.